Je Brein onder Druk

A: Oké, nu we de basis van de biologische klok hebben gehad, duiken we dieper in wat er gebeurt wanneer die interne balans verstoord raakt. En een van de grootste boosdoeners daarbij is natuurlijk stress.

B: Ja, stress voel je meteen. Die hartkloppingen, de adrenaline... Maar wat gebeurt er precies in je lichaam op zo'n moment?

A: Precies die adrenaline is een kernonderdeel van het snelle stresssysteem, dat we het SAM-systeem noemen, Sympathisch-Adrenaal-Medullair. Denk aan de klassieke 'vecht-of-vlucht'-reactie die Walter Cannon al beschreef. Je lichaam mobiliseert dan in een fractie van een seconde al zijn energie om te reageren op gevaar. Je hartslag schiet omhoog, je ademhaling versnelt, alles wordt scherper.

B: Dus dat is die directe reactie, de sprint die je trekt als je bijna wordt aangereden. Maar stress kan toch ook lang aanhouden? Is dat hetzelfde systeem dat dan actief blijft?

A: Nee, niet helemaal. Voor de langdurige aanpassing aan stress hebben we een ander systeem: de HPA-as, de Hypothalamus-Hypofyse-Bijnier-as. Dit systeem is langzamer, maar blijft veel langer actief. Het zorgt voor de afgifte van cortisol, ons belangrijkste stresshormoon. Cortisol helpt je lichaam om ook op langere termijn met de stressor om te gaan door de energievoorziening op peil te houden.

B: En die amygdala, het angstcentrum waar we het eerder over hadden, speelt die hier ook een rol in?

A: Zeker, de amygdala is de poortwachter! Zodra de amygdala gevaar detecteert, stuurt het signalen die beide stresssystemen, zowel het snelle SAM-systeem als de langzame HPA-as, activeert. En daar ligt ook een groot probleem: als die HPA-as constant aanstaat, leidt chronische stress tot te veel cortisol. Dat is bijzonder schadelijk, onder andere voor de hippocampus, een cruciaal hersengebied voor geheugen en leerprocessen, wat kan leiden tot krimp en problemen met geheugen en zelfs depressie.

B: Dus de hippocampus, die ons eigenlijk zou moeten helpen, wordt beschadigd door te veel stress. En dat alles heeft Hans Selye met zijn Algemeen Aanpassingssyndroom, of GAS-model, beschreven, toch?

A: Inderdaad. Selye beschreef dit in drie fasen: de alarmfase, de weerstandsfase en de uitputtingsfase. De alarmfase is die eerste vecht-of-vluchtreactie. Als de stress aanhoudt, kom je in de weerstandsfase, waar je lichaam probeert te compenseren en zich aan te passen. Maar als de stressor blijft, raak je uiteindelijk in de uitputtingsfase, waarbij alle hulpbronnen op zijn en je fysiek en mentaal volledig uitgeput raakt.

B: Het klinkt alsof iedereen dan op dezelfde manier reageert. Maar ik heb wel eens gehoord dat vrouwen anders reageren op stress dan mannen. Klopt dat?

A: Goede vraag! Het 'vecht-of-vlucht'-model is een klassieker, maar het 'tend-and-befriend'-model van Shelley Taylor beschrijft een alternatieve stressreactie, vooral bij vrouwen. Zij neigen er vaker toe om te zorgen, te 'tenden', voor hun nageslacht of om sociale steun te zoeken en zich te 'befrienden'. Dit gedrag is sterk gelinkt aan het hormoon oxytocine, dat een rol speelt bij hechting en sociale interactie. Dus, de reactie kan zeker verschillen afhankelijk van het geslacht en de situatie. En nu we die verschillende manieren van reageren op stress en de fundamenten van de biologische klok hebben besproken, is het interessant om te zien hoe verstoringen hierin kunnen leiden tot psychische stoornissen, zoals depressie en angst.

B: Dus, als je biologische ritme of stressrespons uit balans raakt, kan dat echt het verschil maken tussen je 'even niet lekker voelen' en een klinische diagnose?

A: Precies. Neem depressie: daar zien we vaak verstoorde slaapritmes, bijvoorbeeld een snellere intrede in de REM-slaap. Maar ook biologische factoren zoals een verminderde Brain-Derived Neurotrophic Factor, afgekort BDNF, en een rol voor ontsteking door chronische stress. Een heel duidelijk voorbeeld hiervan is Seizoensgebonden Depressie, of SAD, waar de verstoring van de biologische klok door minder licht direct aan de basis ligt. Daar helpt lichttherapie ook om de klok te resetten.

B: Interessant, en hoe zit het dan met angststoornissen? Zit daar ook zo'n duidelijke biologische link?

A: Absoluut. Bij angststoornissen zien we vaak een overactieve amygdala, ons 'alarmsysteem', en tegelijkertijd een zwakke controle vanuit de prefrontale cortex, die normaal gesproken die angsten zou moeten temperen. De medicatie die we daarvoor gebruiken, zoals benzodiazepinen, werkt door de remmende werking van GABA te versterken, om zo die overactiviteit in de hersenen te kalmeren.