De Dubbele Revolutie: Van Renaissance tot Gouden Eeuw

A: Vandaag duiken we in de 'Dubbele Revolutie', een periode die Europa radicaal veranderde. Laten we beginnen in Italië, de bakermat van de Renaissance. Waarom juist daar, denk je?

B: Ik kan me voorstellen dat het iets te maken had met rijkdom, toch? De bloeiende handel moest wel zorgen voor kapitaalkrachtige burgers die investeerden in kunst en cultuur.

A: Inderdaad! Rijke handelaren konden zich weelde permitteren en gaven opdrachten voor prachtige kunstwerken. Maar er was nog een cruciale factor: de overvloed aan klassiek erfgoed. Ruïnes, oude teksten… het was allemaal fysiek aanwezig en werd herontdekt. Dat leidde tot het Humanisme. Dat was een nieuwe manier van denken, nietwaar?

B: Zeker. Een focus op het 'hier en nu' in plaats van enkel het hiernamaals. En met een kritische blik, meen ik? Zoals Erasmus die de Vulgaat, de Latijnse Bijbelvertaling, tegen het licht hield en fouten ontdekte. En Vesalius die het menselijk lichaam ontleedde om anatomische studies te doen, en zo Galenus corrigeerde.

A: Precies. Dat kritische denken en die nieuwe blik op de mens en de wereld legden de basis voor veel meer. Tegelijkertijd kwamen de ontdekkingsreizen op gang, voornamelijk gedreven door economische motieven. Handelsroutes omzeilen, specerijen direct inkopen... Portugal liep voorop, met figuren als Bartolomeu Diaz die Kaap de Goede Hoop rondde, en Vasco da Gama die de zeeroute naar Indië vond.

B: En Spanje volgde snel, met Columbus die dacht een westelijke route naar Indië te vinden, maar Amerika ontdekte. Dat leidde toen tot het beroemde Verdrag van Tordesillas, toch? Een soort wereldwijde landjepik op papier in 1494?

A: Absoluut. Pauselijke arbitrage verdeelde de wereld tussen Spanje en Portugal. Maar die ontdekkingen hadden natuurlijk desastreuze gevolgen voor de inheemse volken. Denk aan de ondergang van de Azteken door Hernán Cortés. Zijn wapens, strategische bondgenootschappen met vijanden van de Azteken, maar vooral ook Europese ziekten, decimeerden die bevolking.

B: Dat is echt een duistere kant van deze periode. En dat alles mondde uiteindelijk uit in de beruchte driehoekshandel, tussen Europa, Afrika en Amerika, waarbij Afrikaanse slaven cruciaal waren voor de plantages in de Nieuwe Wereld?

A: Precies, een complex web van handel en uitbuiting, waarin Europa grondstoffen en arbeidskrachten uit de Nieuwe Wereld haalde en afgewerkte producten terugstuurde, ten koste van miljoenen mensenlevens. Een 'Dubbele Revolutie' dus, met zowel schitterende als zeer schaduwrijke kanten. En na die periode van herontdekking en expansie, zien we een enorme verschuiving met de Reformatie. Rond 1500 groeide de kritiek op de Kerk flink. Vooral de luxueuze levensstijl van de geestelijken en de handel in aflaten riepen veel weerstand op.

B: En dat was de voedingsbodem voor figuren als Maarten Luther, neem ik aan? Zijn 95 stellingen van 1517 waren toch een keerpunt?

A: Inderdaad. Dankzij de pas uitgevonden drukpers verspreidden Luthers ideeën — over het belang van de Bijbel als Gods woord — zich razendsnel. Even later hadden we Johannes Calvijn, die nog een stap verder ging dan Luther.

B: Dat verschil zit hem dan vooral in het 'recht van opstand', toch? Dat Calvijn vond dat je een vorst mocht afzetten als deze zich niet aan Gods regels hield?

A: Precies. En die gedachte speelt een cruciale rol in de Nederlandse Opstand. De oorzaken daarvan waren zowel politiek – de centralisatiepolitiek van Karel V en later Filips II – als religieus, met de meedogenloze protestantenvervolgingen en het beruchte Bloedplakkaat van 1550.

B: Dus die spanningen leidden uiteindelijk tot een kookpunt. De directe aanleiding was dan het Smeekschrift in 1566, de hagenpreken, en de Beeldenstorm die daarop volgde?

A: Absoluut. De Spaanse reactie was meedogenloos. De Hertog van Alva werd gestuurd en richtte de Raad van Beroerten op, al snel de 'Bloedraad' genoemd, die duizenden protestanten veroordeelde.

B: En dat escaleerde verder tot de Pacificatie van Gent in 1576, en later de Unie van Atrecht en de Unie van Utrecht in 1579. Dat was de definitieve splitsing, leidend tot de onafhankelijkheid, toch?

A: Dat klopt. Het Plakkaat van Verlatinghe in 1581 was de officiële afzwering van Filips II, en dat leidde tot het ontstaan van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden in 1588. De jonge Republiek beleefde daarna al snel haar Gouden Eeuw, een werkelijk bijzondere periode, vooral economisch. De basis lag bij de Moedernegotie, die winstgevende handel met het Oostzeegebied, en de stapelmarkt van Amsterdam werd het zenuwcentrum van Europa. Daar kwamen alle goederen samen.

B: En die economische bloei verspreidde zich ook wereldwijd, toch? Met de VOC in 1602 en de WIC. Dat was een ongekende macht voor een klein land.

A: Absoluut. Maar wat het echt uniek maakte, was de politieke structuur: geen koning, maar de Gewestelijke Staten en de Staten-Generaal hadden de macht. Dat particularisme, waarbij elk gewest veel autonomie had, stond in schril contrast met andere Europese landen.

B: Dat klinkt alsof er veel interne spanningen waren. Die strijd tussen de stadhouder, de legerleider, en de raadspensionaris, de politiek leider... zoals Maurits en Van Oldenbarnevelt, was dat typisch voor die tijd?

A: Zeker, het was een constante strijd tussen Oranjegezinden en staatsgezinden. En dan moesten ze ook nog eens opboksen tegen grootmachten zoals Frankrijk, waar Lodewijk XIV met zijn absolutisme, droit divin en mercantilisme een heel ander model volgde. Dat was een wereld van verschil.

B: Dus, ondanks die successen, was de Republiek kwetsbaar. Het Rampjaar 1672, met de aanval van Frankrijk en bondgenoten, de moord op de gebroeders De Witt, en de redding door Willem III en de Hollandse Waterlinie, markeert een keerpunt, hè?